Home Insight साथीहरूकै घरमा लुकेर गरेको हो सडक आन्दोलन

साथीहरूकै घरमा लुकेर गरेको हो सडक आन्दोलन

February 3, 2024

295

मेरो राजनीति २०३९ सालमा सुरु भएको हो । म त्यतिबेला पद्मकन्या क्याम्पसमा स्वतन्त्र विद्यार्थी युनियन (स्ववियु) को सदस्य थिएँ । २०४२ सालमा सत्याग्रह हुँदा पनि म पद्मकन्यामै पढ्थेँ । विद्यार्थी राजनीतिमै सक्रिय थिएँ । स्ववियुको सहसचिव थिएँ । २०४५ सालमा पद्मकन्या क्याम्पसमा स्ववियु सभापति निर्वाचित भएँ । त्यसपछि स्ववियुको चुनाव लामो समयसम्म हुन नसकेकाले २०४९ सालसम्म म नै सभापति भइरहेँ ।

मैले २०४६ सालको जनआन्दोलन हुँदा पद्मकन्या क्याम्पसका सभापतिको हैसियतमा सहभागिता जनाएर नेतृत्व गरेकी थिएँ । आन्दोलन सुरु भएपछि पद्मकन्या क्याम्पसका साथै काठमाडौँका कन्या स्कुलहरूको ‘ह्यान्डिल’ गर्ने जिम्मा मेरो थियो । उनीहरूलाई कसरी आन्दोलनमा हिँडाउने, कस्तो आन्दोलन गर्ने भन्ने हुन्थ्यो । मैले विभिन्न साथीहरूसँग छलफल गरेर योजना बनाएर काम गरेँ । यसमा साथीहरू मिलेर योजना बनाएरै काम गरेका थियौँ ।

क्याम्पसको छतमा कालो झन्डा

फागुन ७ गते जनआन्दोलन सुरु भयो । त्यो पहिलो दिन नै हामीले पद्मकन्या क्याम्पसको छतमा कालो झन्डा र नेविसंघको झन्डा राखेर विरोध सुरु गर्‍यौँ र क्याम्पसबाट आन्दोलनका लागि सडकमा निस्कियौँ । बागबजारबाट सडकमा आन्दोलन गर्दै जाँदा न्युरोड पुग्यौँ । प्रहरीले लखेटेपछि म भाग्दै भाग्दै पद्मकन्या क्याम्पसकै आसपास आइपुगेँ र एउटा घरमा लुकेँ । त्यतिबेला बागबजारका लगभग सबै घरका मानिसले मलाई चिन्थे । यसैले सेल्टर लिएर लुक्न र बस्न सजिलो भयो । त्यतिबेला ‘अटो टेम्पो’ भन्ने हुन्थ्यो, केहीबेरपछि त्यसैमा चढेर एक जना साथीको घरमा पुगेँ । अहिले सम्झिँदा अनौठो लाग्ने चाहिँ के भने ती साथी प्रहरीमा सब इन्स्पेक्टर थिइन् । २०४६ मा ४९ दिनसम्म भएको आन्दोलन चर्किएपछि म त्यही साथीकै घरमा सेल्टर लिएर बसेकी थिएँ ।

क्याम्पसको हाताबाहिर प्रहरीहरू ट्रक लिएर बस्थे । त्यसको कमान्डरमा महिला प्रहरी नै खटिएका हुन्थे । त्यही पद्मकन्या क्याम्पसको हाताबाहिर प्रहरीको कमान्डर बनेर आउने साथीको घर चाहिँ मेरो सेल्टर थियो ।

पक्राउ गर्ने भनिएका विद्यार्थीको नामको सूचीमा मेरो नाम सुरुमै थियो । मेरो नाम ‘ब्ल्याक लिस्ट’ मा थियो । मलाई जहाँ भेटे पनि प्रहरीले पक्राउ गर्ने अवस्था थियो । त्यतिबेला शैलेजा (आचार्य) दिदी घरमै नजरबन्दमा पर्नुभएको थियो । म ‘केन्द्रिय जनआन्दोलन एक्सन कमिटी’ को सदस्य पनि थिएँ । त्यो बेला कृष्णप्रसाद भट्टराई नेपाली कांग्रेस पार्टीका सभापति हुनुहुन्थ्यो । उहाँलाई ‘किसुनजी’ भन्थ्यौँ हामी । म पद्मकन्या क्याम्पसको स्ववियु सभापति । एक्सन कमिटीमा भएकाले म ‘अन्डरग्राउन्ड’ बसी पद्मकन्यामा पुगेर काम गर्दै र विरोधका कार्यक्रम गर्दै सेल्टर बसेको घरमा फर्किंदै गर्थें । कलेजभित्र गएपछि प्रहरी छिर्न पाउँदैनथे । विशेष गरेर कक्षाकक्षामा गएर विद्यार्थीहरूलाई आन्दोलनका लागि तयार गर्थें र बाहिर सडकमा निकाल्थेँ । उनीहरूलाई आन्दोलनमा सहभागी हुन उत्प्रेरित गर्ने काम गर्थें ।

पद्मकन्या क्याम्पस हाताबाहिर विद्यार्थीहरूलाई पक्राउ गर्दै प्रहरी । **तस्विर सौजन्यः पिपुल पावर**

क्याम्पसको हाताबाहिर प्रहरीहरू ट्रक लिएर बस्थे । त्यसको कमान्डरमा महिला प्रहरी नै खटिएका हुन्थे । त्यही पद्मकन्या क्याम्पसको हाताबाहिर प्रहरीको कमान्डर बनेर आउने साथीको घर चाहिँ मेरो सेल्टर थियो । दिउँसो म आन्दोलनकारी, मेरो साथी आन्दोलन गर्न नदिने, आन्दोलन दबाउनुपर्ने सुरक्षाकर्मीको जिम्मेवारीमा । बेलुका भएपछि उनकै घरमा हामी सँगै हुन्थ्यौँ ।

थाल ठटाएपछि बिउँतिएको आन्दोलन

फागुन ७ गते आन्दोलन सुरु त भयो तर बिचतिर पुग्दासम्म आन्दोलनको अगुवाइ गर्नुपर्ने अधिकांश नेताहरू समातिइसकेका थिए । त्यसपछि एक पटक त आन्दोलन झन्डै झन्डै सेलाइसकेको थियो । त्यो देखेपछि हामी पक्राउ नपरेका साथीहरू यत्तिकै रहन सकेनौँ । साथीहरूबिच फोनमा कुराकानी हुन्थ्यो । ‘यो देशभरिका महिला पढ्ने क्याम्पस हो, हाम्रो जिम्मेवारी ठुलो छ । हामी प्रजातन्त्रविना बाँच्न सक्दैनौँ । निरङ्कुशतन्त्र हामी महिलाका लागि झन् ठिक छैन । आन्दोलनलाई अघि बढाउन अब हामीले नै केही न केही त गर्नैपर्छ’ भन्ने निष्कर्ष निकाल्यौँ ।

हामीले थाल ठटाएर विरोध कार्यक्रम गरेको चैत १६ गते हो । ‘महँगी बढ्यो, सरकार राजीनामा दे’ जस्ता नारा लगाएर कार्यक्रम गरेका थियौँ । क्याम्पसका विद्यार्थी मात्रै होइन, अरू महिलाहरूलाई पनि सहभागी गराएर ‘थाल ठटाउने’ कार्यक्रम गरेका थियौँ ।

क्याम्पसका शिक्षकहरू पनि पूरै प्रजातन्त्रको पक्षमा हुनुहुन्थ्यो । हामीलाई सहयोग गर्नुहुन्थ्यो । अहिले विचार गर्दा राजनीति गर्नका लागि क्याम्पसबाट मैले जति सहयोग कसैले पाएनन् कि जस्तो पनि लाग्छ । जनआन्दोलनका बेला क्याम्पस प्रमुख डा. लीला के.सी. हुनुहुन्थ्यो । म्याडम अहिले त बितिसक्नु भएको छ । आफ्नो ठाउँबाट जनआन्दोलनलाई सघाउनमा उहाँको पनि बलियो योगदान थियो । यो मैले महसुस गरेको कुरा हो ।

हामीले थाल ठटाएर विरोध कार्यक्रम गरेको चैत १६ गते हो । ‘महँगी बढ्यो, सरकार राजीनामा दे’ जस्ता नारा लगाएर कार्यक्रम गरेका थियौँ । क्याम्पसका विद्यार्थी मात्रै होइन, अरू महिलाहरूलाई पनि सहभागी गराएर ‘थाल ठटाउने’ कार्यक्रम गरेका थियौँ । त्यसमा सबै पार्टीका महिलाहरू सहभागी थिए । पार्टीका महिला नेताहरू पनि थिए । मीना पाण्डे, सुप्रभा घिमिरे, अष्टलक्ष्मी शाक्य, बिन्दा पाण्डेलगायत हुनुहुन्थ्यो । त्यो दिन विरोध कार्यक्रममा सहभागीमध्ये सीता कोइराला, ज्योति प्याकुरेलका साथै ४२ जना दिदीहरू पक्राउ पर्नुभयो । जनआन्दोलनमा साहित्यकार पारिजात पनि सहभागी हुनुहुन्थ्यो ।

पर्खालबाट हामफाल्थेँ

‘थाल ठटाउने’ कार्यक्रमको दिन म चाहिँ क्याम्पसको पछाडिको पर्खाल नाघेर भाग्न सफल भएकी थिएँ । पछाडि ठुलो चौर थियो । त्यहीँबाट पर्खालमाथि चढेर बाहिरपट्टि हामफालेर म भागेको थिएँ । अहिले भएको ‘डेनिस हल’ त्यतिबेला बनेको थिएन । त्यही भएर पनि त्यो ठाउँबाट बाहिर भाग्न सजिलो भयो । त्यसपछि अर्को दिन म डिल्लीबजारस्थित कन्या स्कुल गएँ । एक्कासि पक्राउ पर्ने डर भयो । त्यहाँ पनि पर्खाल नाघेको घटना सम्झिरहन्छु । डिल्लीबजार कन्या स्कुलको पछाडि अग्लो पर्खाल थियो । त्यो अग्लो पर्खालमा चढ्न अरूले तलबाट माथितिर घचेट्दिएका थिए र माथि पुगेपछि बाहिरपट्टि हामफालेको थिएँ । प्रहरीबाट जोगिन त्यतिबेला त्यस्तो काम पनि गर्नैपर्ने हुन्थ्यो । अहिलेको जस्तो ज्यानको माया पनि हुँदैनथ्यो । त्यो घटना जीवनमा अहिलेसम्म मैले गरेको काममध्ये अविस्मरणीय लाग्छ ।

क्याम्पसबाट प्रहरी हटाएर ‘क्याम्पस खोल’ भनेर सरकारसँग फेरि अर्को किसिमको आन्दोलन पनि गरेका थियौँ । त्यसले गर्दा सेलाउँदै गएको जनआन्दोलन पनि अलि तात्न थाल्यो भन्ने लाग्छ ।

पद्मकन्या क्याम्पसमा थाल ठटाउने कार्यक्रम गरेपछि क्याम्पस पूरै बन्द भयो । क्याम्पसमा प्रहरी आएर बस्न थाल्यो । त्यतिबेला म काठमाडौँका छात्राहरू पढ्ने सबै स्कुलमा गएकी थिएँ । हामीले सबै विद्यालयमा गएर विद्यार्थीहरूलाई सम्झाउँथ्यौं र कक्षाबाट निकाल्दै सडक आन्दोलनमा सहभागी गराउँथ्यौँ । अर्कोतिर क्याम्पस खोल्नुपर्छ भनेर क्याम्पस प्रमुखलाई दबाब पनि दिन्थ्यौँ । त्यसपछि उहाँले राजीनामा नै दिनुभयो । क्याम्पस प्रमुखले नै राजीनामा दिएपछि क्याम्पस झन् बन्द भयो ।

क्याम्पसमा पहरा दिएर प्रहरी बसिरहेको अवस्था थियो । त्यसपछि क्याम्पस हाताबाट प्रहरी हटाउन र क्याम्पस प्रमुख चाहियो भनेर उपकुलपतिलाई दबाब दिन थाल्यौँ । क्याम्पसबाट प्रहरी हटाएर ‘क्याम्पस खोल’ भनेर सरकारसँग फेरि अर्को किसिमको आन्दोलन पनि गरेका थियौँ । त्यसले गर्दा सेलाउँदै गएको जनआन्दोलन पनि अलि तात्न थाल्यो भन्ने लाग्छ । हामीले फागुन २४ गते ८ मार्चमा विरोध कार्यक्रम गरेर अन्तर्राष्ट्रिय श्रमिक महिला दिवस मनाएका थियौँ ।

पद्मकन्याको १० प्रतिशत योगदान

हामी सबैले विभिन्न माध्यमबाट नेतृत्व गरेर, सहभागी भएर वा योगदान गरेर जनआन्दोलन सफल पार्‍यौँ। त्यसमा पद्मकन्या क्याम्पसको योगदान १० प्रतिशत रहेको छ भन्ने लाग्छ । पञ्चायती व्यवस्था फाल्नका लागि भएको त्यो आन्दोलनमा धेरै महिलाले धेरै दुुःख गरेका छन् । खाना पकाउँदै गरेका महिलाहरू खाना पकाउन छोडेर सडक आन्दोलनमा सहभागी भएका थिए । काखमा बालबच्चा भएका आमाहरू आफ्नो बच्चा घरमै छोडेर आन्दोलनमा हिँडे । कोही नेताका श्रीमती भएर गए, कोही छोरी भएर सहभागी भए । जो जसरी भए पनि आन्दोलनमा महिला आन्दोलनमा सहभागी भए भन्ने पाटो महत्त्वपूर्ण हो । उहाँहरूको योगदानको कदर गरिनुपर्छ भन्ने हो ।

घरका कति पुरुष सदस्यले महिलालाई आन्दोलनमा जान दिँदैनथे । त्यस्तो बेलामा पहिला पुरुषलाई आन्दोलनमा पठाएर अनि आफू लुक्दै निस्केर पनि आन्दोलनमा हिँडे । त्यतिबेला विरोधस्वरूप बत्ती निभाउने कार्यक्रम पनि भएको भयो । कतिपय महिलाले घरबाहिर जान नपाए पनि साँझमा ‘ब्लाक आउट’ जस्ता कार्यक्रमलाई साथ दिएर जनआन्दोलनप्रति व्यापक समर्थन जनाएका थिए । मेरो अनुभवमा २०४६ सालको आन्दोलन स्वतःस्फूर्त खालको आन्दोलन हो । पछाडि पारिएका जाति, वर्ग, समुदायको अधिकार प्राप्तिको आन्दोलनको मूल आन्दोलन पनि हो, २०४६ को जनआन्दोलन । सबैजना स्वतःस्फूर्त रूपमा आन्दोलनमा सहभागी हुँदै गएकाले पनि चैत २४ मा महासागर जस्तै गरी नागरिकहरू सडकमा निस्किएका थिए । त्यही साँझबाट कर्फ्यु लगाउन सुरु भयो । २५ गते पनि कर्फ्यु निरन्तर लगाइएको थियो । २६ गते पनि अवस्था सामान्य हुन सकेन । यसैले लगातारको कर्फ्युका बिचमा चैत २६ गते राति दलमाथिको प्रतिबन्ध हटाउँदै बहुदल घोषणा गर्न राजा बाध्य भए ।

राष्ट्रिय सभा सदस्यको रुपमा संसदमा सम्बोधन गर्दै कमला पन्त ।

म त्यतिबेला दाइभाउजूसँग सामाखुसीमा रहेको उहाँहरूको घरमा बस्थेँ । मेरो भूमिकाको कारणले उहाँहरूलाई पनि डर थियो । त्यही भएर आन्दोलनको ४९ दिन म दाइभाउजूको घरमा गइनँ । साथीहरूकै घरमा बसेँ । जसको घरमा म बस्थेँ, त्यो साथीले त्यतिबेला मलाई मात्रै सहयोग गरेको होइन, पञ्चायती व्यवस्थाको अन्त्यका लागि ठुलो भूमिका निर्वाह गर्नुभएको हो । त्यो प्रहरी साथीले कहिले त ‘हामी आउँदैछौँ, भाग !’ भनेर समेत मलाई सूचना दिन्थिन् । अनि म भाग्थेँ र दिनभरि कतै लुक्थेँ । बेलुका उनकै घरमा जान्थेँ । बेलुका घर फर्केपछि उनले नै ‘आज पनि बाँचिस् हैन ?’ भनेर जिस्क्याउँथिन् । त्यतिबेला मलाई पक्राउ हुनबाट उनले नै बचाएकी हुन् भन्दा पनि हुन्छ । त्यो बेलाको मेरो भूमिकाको स्मरण गर्दा अहिले मलाई गर्व लाग्छ । जनआन्दोलनका बेलाको सम्झनालाई ताजा बनाउने गरी प्रश्न सोधिदिनु भएकोमा धन्यवाद !

(कमला पन्त नेपाली कांग्रेसका नेता तथा राष्ट्रिय सभाका सदस्य हुनुहुन्छ ।)

नेपाली राजनीतिमा महिलाका योगदानका थप कथाहरू

सन्धान प्रकाशन मिति : २०८० माघ २० गते, शनिबार