दबाबमा गरिएको बिहे नै ठुलो चुनौती

– देवेन्द्रबहादुर खत्री (मधु केसी)

मायाको पहिचान नेपालका उपाध्यक्ष देवेन्द्रबहादुर खत्री लैङ्गिक तथा यौनिक अल्पसङ्ख्यक समुदायको पहिचान र अधिकारका लागि काम गर्नुहुन्छ । उहाँले आफूलाई समुदाय र समाजमा समलिङ्गी पुरुष मधु केसी भनेर चिनाउने गरेको बताउनुभयो ।

मायाको पहिचान नेपालको स्थापना २०८० कार्तिकमा भएको भए पनि झन्डै एक दशकदेखि उहाँले आफ्नो समुदायको पहिचान र अधिकारका लागि काम गर्नुभयो । काम गर्दै गर्दा उहाँले विभिन्न खालका समस्या र तिनका तहहरूलाई बुझ्दै जानुभयो ।

देवेन्द्र अर्थात् मधुले संस्थामार्फत एकीकृत गरिएका सबै खालका समस्याको समाधानका लागि अवलम्बन गर्न सकिने अल्पकालीन र दीर्घकालीन उपायका बारेमा जानकारी राख्नुभयो । संस्थामार्फत समुदायका मानिसको अवस्था सुधार्न पहलकदमी पनि लिनुभयो ।

पहलकदमी लिँदै गर्दा राज्यका विभिन्न निकायलाई झकझकाउने र कतिपय सङ्घसंस्थासँग सहकार्य गर्नुपर्ने हुन्छ । त्यस सम्बन्धमा उहाँले ती र त्यस्ता काम गर्दै आएको र अझै जारी रहेको बताउनुभयो ।

समुदायका मानिसले मानिस भएर बाँच्न नपाइरहेका बेला उहाँले आफूलाई पनि सोही अवस्थाबाट गुज्रिन बाध्य पाउनुभयो । यसैले समुदायका सबैको सरोकारका मुद्दा उठाउँदै गर्दा बेला बेलामा आफ्नै जीवनभोगाइलाई पनि सन्दर्भका रूपमा सम्झिन र समभावमा डुब्न पुग्नुभयो ।

विवाहको सवालमा सिङ्गो समुदायले नै समस्या भोगिरहेको र यो विकाराल रहेको उहाँको ठम्याइ थियो । उहाँले समुदायका व्यक्तिले सम्बन्धविच्छेदका मुद्दा दिइरहेका र खेपिरहेका अनि कतिपयका मुद्दा अदालतमा विचाराधीन नै रहेका पनि बताउनुभयो ।

समुदायका व्यक्तिलाई संस्थाले कानुनी सहयोग त गर्छ तर परिवारको दबाबमा परेर विवाह गर्दा पुरुषले भन्दा बढी महिलाले समस्या भोग्नुपर्ने हुन्छ भन्दै उहाँले ‘त्यस्तो’ समस्याग्रस्त हुने विवाह गर्न आफूले नचाहेको सङ्केत पनि गर्नुभयो ।

‘सन्धान’ का तर्फबाट प्रणेताले उहाँलाई २०८१ मंसिर दोस्रो साता मायाको पहिचान नेपालको कार्यालयमा (अनामनगर) मा भेटेर लैङ्गिक तथा यौनिक अल्पसङ्ख्यक समुदायको पहिचान र अधिकारका लागि भइरहेको संस्थागत प्रयास र जल्दाबल्दा मुद्दामा केन्द्रित रही कुराकानी गर्नुभएको थियो । प्रस्तुत छ, सोही कुराकानीबाट प्राप्त जानकारी, विचार र अनुभवका आधारमा तयार गरिएको देवेन्द्रबहादुर खत्री अर्थात् मधु केसीको स्वकथन :

म लैङ्गिक तथा यौनिक अल्पसङ्ख्यक समुदायका व्यक्तिहरूको पहिचान र अधिकारका क्षेत्रमा काम गर्दै आएको छु । यो समुदायका व्यक्तिहरूले भोग्ने हिंसा र हिंसाका प्रकृतिहरू धेरै छन् । उहाँहरूले भोग्ने हिंसामा शारीरिक हिंसा, यौन हिंसा, विविध विभेद र लाञ्छना लगाएर गरिने मानसिक हिंसा आदि छन् ।

मेरो अनुभव, बुझाइ र अवलोकनमा लैङ्गिकता र लिङ्ग फरक भएकाले महिला र पुरुषभन्दा फरक देख्नेबित्तिकै हाम्रो समुदायका व्यक्तिलाई परिवार र समाजले हेयको दृष्टिले हेर्छ । उहाँहरूसँग बोल्न हिचकिचाउने र पुरुषहरूले उहाँहरूलाई ‘यौनको साधन’ को रूपमा मात्र प्रयोग गर्न खोज्ने गर्छन् ।

हामीलाई परिवारभित्र पनि ‘ए ! तँ त यस्तो जन्मिइस्’ भन्ने गरिन्छ । इष्टमित्रले पनि ‘तेरो घरमा छक्का जन्मिएछ’ भन्ने गर्छन् । परिवारमा आमा, बुबा, दाइ, दिदीले बेला बेलामा ‘तँ हिजडा रछस्’ भन्ने गर्छन् । मेरो आफ्नै अनुभव भन्ने हो भने म किशोरावस्थाको हुँदा मलाई मेरो आमाले ‘हिजडा’ भनेर सम्बोधन गर्नुभयो ।

अभिभावकलाई मेरो लिङ्ग, लैङ्गिकताबारे थाहा नहुँदा, म यो समुदायको व्यक्ति हो भन्नेबारे थाहा नहुँदा मैले धेरै हिंसा र दुर्व्यवहार भोग्नुपर्‍यो ।

पहिलो चोटि मैले त्यो शब्द आमाकै मुखबाट सुनेँ । हिजडा शब्दको अर्थ के हो भन्ने मलाई थाहै थिएन । म अझ सानो हुँदा बुबाले आफन्तहरूसँग कुरा गरेको सुन्थेँ । त्यसरी मसँग आफ्नो बाल्यकालको नमिठो अनुभव छ ।

हाम्रो समुदायका मानिसलाई परिवारले ‘हाम्रो कुलघरानमा यस्ता मान्छे कहिल्यै जन्मिएको थिएन, तैँले हाम्रो नाक काटिस्, इज्जत फालिस्’ भनेर घरबाटै निकालेको पनि पाइन्छ । त्यसपछि घरमा जान वञ्चित गरिएका घटनाहरू पनि थुप्रै छन् ।

हामीहरूलाई मानवको रूपमा हेरिएको छैन । काम गर्ने ठाउँमा पनि छक्का, हिजडा, नपुंसक भनेर शाब्दिक हिंसा गर्दै कामबाट निकाल्ने र तलब नदिने गरेको पाइन्छ ।

बाइस वर्षअघि म इन्डियामा काम गर्न गएको थिएँ । इन्डियाको हरियाणामा २०५९ सालदेखि लगभग १० वर्ष होटेल लाइनमा काम गरेर बसेँ । त्यहाँ आफ्नो पहिचान खुलाउने अवस्था थिएन तर पनि मैले लैङ्गिक हिंसा भोगेँ ।

काम गर्ने ठाउँमा पनि छक्का, हिजडा जस्ता शब्दले सम्बोधन गर्दा मलाई नमज्जा लाग्थ्यो । आजसम्म आइपुग्दा मैले थुप्रै हिंसाहरू भोगेँ । मलाई लाग्छ, अभिभावकलाई मेरो लिङ्ग, लैङ्गिकताबारे थाहा नहुँदा, म यो समुदायको व्यक्ति हो भन्नेबारे थाहा नहुँदा मैले धेरै हिंसा र दुर्व्यवहार भोग्नुपर्‍यो ।

इन्डियाबाट फर्केको केही वर्षपछि २०७२ सालमा मात्र म आफ्नो लैङ्गिक पहिचानअनुसार सार्वजनिक भएँ । त्यति बेला म २८/२९ वर्षको थिएँ । अहिले अधिकारको क्षेत्रमै क्रियाशील छु ।

म आफूलाई जस्तो अरूलाई नहोस् भन्ने चाहना राख्छु । यही भनेर संस्थाबाट हामीले पाठ्यक्रममा यस्तो विषय राख्नुपर्छ भनेर आवाज उठाइरहेका छौँ । विद्यालयमा नै यो विषय पठाइनुपर्छ भन्ने हाम्रो माग हो । यसकारण हाम्रै पहलमा अहिले विद्यालयको पाठ्यपुस्तकमा कक्षा ७ देखि ‘कम्प्रिहेन्सिव सेक्सुयालिटी एडुकेसन’ भन्ने पाठ राखिएको छ ।

लैङ्गिक दृष्टिले विभेदमुक्त घर, समाज र देश बनाउने हो भने आधारभूत तहदेखि नै यस्ता विषय पढाइनुपर्छ । परिवार र समाजलाई यस विषयमा सचेत बनाउनुपर्छ । ‘एलजिबिटिक्युआइए प्लस’ का बारेमा र यो समुदायको पहिचान र अधिकारका सवालमा परिवार, समाज र राज्य सचेत हुनुपर्छ ।

जन्मिएका हरेकलाई हामीले स्विकार्नुपर्छ भन्ने बोध आजको मानिसमा हुनुपर्छ । राज्यले पनि हरेक व्यक्तिको मानव अधिकार सुनिश्चित हुने खालको, अल्पसङ्ख्यकको पनि कदर हुने खालको नीतिनियम बनाउनुपर्छ ।

हामीले कोही मान्छे महिला, कोही पुरुष हुन्छन् भने कोही महिला र पुरुषका गुण मिसिएका मिश्रित प्रकृतिका व्यक्ति पनि हुन्छन् भन्ने पनि बुझ्नुपर्छ । यो सामान्य हो भन्ने कुरा बेलैमा बुझेर बुझाउन पनि सक्नुपर्छ । यस्तो गर्न सकेमा पछि अभिभावकहरूले आफ्ना सन्तानलाई पनि बुझाउन सक्नुहुन्छ ।

जसरी प्रकृतिले अनेक सुगन्धका अनेक फूलहरू फुलाउँछ, त्यसरी नै प्रकृतिमा अपाङ्गता भएका, दृष्टिविहीन, श्रवणशक्ति कम भएकादेखि हुँदै नभएकाहरू, उचाइ कम वा पुड्कोपना भएका मानिसहरू जन्मिनुहुन्छ । कोही सामान्यभन्दा अग्ला पनि जन्मिनुहुन्छ । कोही एउटै हातमा छ वटा औँला भएकाहरू जन्मिनुहुन्छ ।

प्रकृतिको विविधतामा धेरै खालका सम्भावना हुन्छन् । कोही एउटा शरीर दुइटा टाउको लिएर र कोही दुइटा शरीर एउटा टाउको लिएर जन्मन सक्छन् । सामान्यरूपमा चार खुट्टा हुनुपर्ने जनावर छ वटा खुट्टामा जन्मिएको पनि देख्न सकिन्छ । यो प्रकृतिको सिर्जनामा हुने विविधताको कुरा हो ।

प्रकृतिमा जन्मिएका प्राणीमध्ये हामी मानव हौँ । जन्मिएका हरेकलाई हामीले स्विकार्नुपर्छ भन्ने बोध आजको मानिसमा हुनुपर्छ । राज्यले पनि हरेक व्यक्तिको मानव अधिकार सुनिश्चित हुने खालको, अल्पसङ्ख्यकको पनि कदर हुने खालको नीतिनियम बनाउनुपर्छ ।

हामी धेरैलाई एउटा उमेरमा पुगेर बिहे गर्न परिवार र समाजको दबाब हुन्छ । छोरा भए केटी खोज्ने र छोरी भए केटा खोज्ने भन्ने कुरा चल्न थालिहाल्छ । यस क्रममा बुझ्नुपर्ने कुरा के छ भने हामी शारीरिकरूपमा एउटा लिङ्ग लिएर जन्मिन्छौँ । प्राकृतिकरूपमा भने हाम्रो ‘फिलिङ्स’ र भावनाहरू जन्मिँदाको लिङ्गभन्दा फरक हुन सक्छन् ।

हाम्रो समुदायको लागि बिहे एउटा चुनौती बनिरहेको छ । समाजले सामान्यतया महिला र पुरुषबिचको बिहेलाई मात्रै स्विकार्छ, अन्यको वैवाहिक सम्बन्धलाई अस्वीकार गर्छ । मेरै कुरा गर्ने हो भने मेरो परिवारले भनेअनुसार मैले महिलासँग बिहे गर्नुपर्छ, जुन मेरो लागि हुँदैन ।

म जन्मिँदा पुरुष हुँ । मैले विपरीत लिङ्गी महिलासँग बिहे गर्नुपर्ने परिवार र समाजको कुरा हुन्छ । तर, मलाई महिलासँग बिहे गर्न मन लाग्दैन । म पुरुष नै ‘पार्टनर’ चाहन्छु तर परिवारले मेरो चाहना बुझ्दैन ।

हाम्रो समुदायका व्यक्तिलाई परिवारले आफ्नो इज्जत, मान, प्रतिष्ठा बचाउनका लागि नचाहेर पनि व्यक्ति जन्मिँदाको लिङ्गको आधारमा बिहे गर्न बाध्य पार्छ । त्यस्तो बिहे गर्न नमान्नेले अविवाहित नै बस्नुपर्ने पनि हुन्छ । म अविवाहित हुँ ।

हाम्रो समुदायको लागि बिहे एउटा चुनौती बनिरहेको छ । समाजले सामान्यतया महिला र पुरुषबिचको बिहेलाई मात्रै स्विकार्छ, अन्यको वैवाहिक सम्बन्धलाई अस्वीकार गर्छ । मेरै कुरा गर्ने हो भने मेरो परिवारले भनेअनुसार मैले महिलासँग बिहे गर्नुपर्छ, जुन मेरो लागि हुँदैन ।

मैले परिवारको दबाबमा परेर बिहे गरेँ भने पनि हाम्रो सम्बन्ध राम्रो हुँदैन । यस प्रकारको बिहे भयो भने मभन्दा पनि बढी पीडित हुने त महिला हो । म जस्ता कतिपय व्यक्तिले परिवारको दबाबमा परेर महिलासँग बिहे गरे भने तिनको पनि सम्बन्ध राम्रो हुँदैन ।

बिहेपछि महिलामाथि नै बढी मानसिक तनाव, यौन दुर्व्यवहार र सामाजिक अपमान हुन्छन् । यस्ता घटना हाम्रै अगाडि पनि थुप्रै छन् । कति ‘केस’ त ‘डिभोर्स’ को लागि अदालत पुगेर विचाराधीन अवस्थामा पनि छन् ।

समलिङ्गी जोडीलाई बिहे गर्न नदिने र वाधाअवरोध सिर्जना हुने अवस्था हटाउन जरुरी छ । यसका लागि कानुनी सुधार, शैक्षिक पाठ्यक्रम समावेश र पठनपाठनको व्यवस्था जस्ता काम गरी परिवार र समाजमा चेतना फैलाउनुपर्छ ।

हाम्रो संस्थाले त्यही भएर हाम्रो समुदायका व्यक्तिले इच्छाएका व्यक्तिलाई नै जीवनसाथी बनाउन पाउनुपर्छ भनेर ‘समलिङ्गी विवाह’ को लागि आवाज उठाउँदै आएको छ । कानुनीरूपमा अहिलेसम्म हामीले थुप्रै समलिङ्गी जोडीलाई आवश्यक सहयोग पनि गरेका छौँ ।

हामीले अलि बढी बिहेको सवालमा काम गरिरहँदा जबरजस्ती बिहे र विभिन्न खालका हिंसासम्बन्धी मुद्दाहरूमा पनि ध्यान दिएका छौँ । यसबारेमा सम्बन्धित व्यक्ति र संस्थाहरूसँग सहकार्य गरेर पनि काम गरिरहेका छौँ ।

कामका सिलसिलामा पीडित महिलाहरूको न्यायका लागि कानुनी सहयोग दिने मात्र होइन, उनीहरूको वास्तविक कथालाई बुझेर बाहिर ल्याउने प्रयास पनि भइरहेको छ ।

मलाई लाग्छ, समलिङ्गी जोडीलाई बिहे गर्न नदिने र वाधाअवरोध सिर्जना हुने अवस्था हटाउन जरुरी छ । यसका लागि कानुनी सुधार, शैक्षिक पाठ्यक्रम समावेश र पठनपाठनको व्यवस्था जस्ता काम गरी परिवार र समाजमा चेतना फैलाउनुपर्छ ।

चेतना फैलाउनकै लागि हामीले व्यक्तिगत स्वतन्त्रता र आत्मसम्मान ठुलो कुरा हो भनेर बुझाउने गर्छौं । यो कुरा अभिभावकदेखि परिवार, समाज, सङ्घसंस्था र राज्यका विभिन्न निकायमा रहेका र रहने सबै मानिसले बुझ्नुपर्छ ।

प्रकाशन मिति : २०८१ पाैष २४ गते, बुधवार

याे पनि पढ्नुहाेस्

• पारिवारिक परिबन्दमा लुकेको पारलैङ्गिक पहिचान
• ‘इन्द्रेणी विवाह’ र समानताको अभ्यास
• नेपालमा यौनिक तथा लैङ्गिक अल्पसङ्ख्यक : पहिचानको आन्दोलन
• हिंसा गर्नेका विरुद्ध लड्न सक्ने भएर अगाडि निस्किनुपर्ने
• हजारौँ आनिकहरू बाहिर आउनुपर्छ
• यौनिक तथा लैङ्गिक अल्पसङ्ख्यकमा पनि पितृसत्ता हाबी (भिडियो सहित) – उमिशा पाण्डे
• म बाबु, म आमा
• आत्मसम्मानको लागि गर्नुपर्ने सङ्घर्ष बाँकी
• लैङ्गिक तथा यौनिक अल्पसङ्ख्यक समुदायको अधिकार नै मुख्य मुद्दा (अडियो सहित) – शिल्पा चौधरी
• महिलावादी आन्दोलनले यौनिक तथा लैङ्गिक समुदायको मुद्दा उठाएको भनेको ‘टोकनिज्म’ मै सीमित छ । –गौरी नेपाली
• लैङ्गिक तथा यौनिक अल्पसङ्ख्यक आन्दोलनमा दोस्रो पुस्ताको प्रवेश
• मेरो पेसा, मेरो सङ्घर्ष – ज्ञानु
• लैङ्गिक तथा यौनिक अल्पसङ्ख्यकको अधिकारको सवाल र चुनौती
• सम्मानपूर्वक बाँच्न पाउने अवस्था बनाउनु छ –राधा मौसी (भिडियो सहित)
• लैङ्गिक तथा यौनिक अल्पसङ्ख्यक व्यक्तिहरूद्वारा ‘प्राइड परेड’ नेपाल गौरव यात्रा (फोटो फिचर/भिडियाे)
• लैङ्गिकता : फैलिँदो चेतना र बदलिँदो व्यवहार