यही २०८० साउनमा कैलाली जिल्लाको लम्कीचुहा नगरपालिका वडा नम्बर ३ बल्चौरस्थित वादी बस्तीमा सिमसिम पानी परिरहेको थियो । दिउँसोको समय थियो तर वादी बस्ती सुनसान देखिन्थ्यो । सोधखोज गर्दै रमा वादीको आँगनमा पुगेँ । घरबाहिर कोही नदेखेपछि ‘भित्र को हुनुहुन्छ ?’ भनेर बोलाएँ । एक जना महिला बाहिर निस्कनुभयो । उहाँलाई मैले ‘रमा दिदी हुनुहुन्छ ?’ भनेर सोधेँ । उहाँले ‘मम्मी त काठमाडौँ जानुभएको छ, एक दुई महिनापछि आउनुहुन्छ’ भन्नुभयो । उहाँ रमाको छोरी भएको पक्का भयो । खासमा म रमासँग कुरा गर्नका लागि वादी बस्ती पुगेकी थिएँ । उहाँले मलाई दिनुभएको नम्बरमा धेरै पटक फोन गर्दा ‘अफ’ आएपछि पूर्वजानकारीविना नै सो बस्तीमा पुगेकी थिएँ ।
रमा काठमाडौँ जानुभएको दुई महिना भइसकेको रहेछ । केही बेर रमाको छोरीसँग कुरा गरेँ । त्यसपछि उहाँलाई लिएर बस्ती घुम्न निस्किएँ । त्यतिन्जेल पानी थामिइसकेको थियो । बस्तीको सडकमा केटाकेटीहरू खेल्न थालिसकेका थिए । बुढापाकाहरू पिँढीमा बसेर गफिन थालिसकेका थिए । बस्तीका केही मानिससँग कुराकानी गरेपछि थाहा भयो, रमा बस्तीमा नहुँदा बस्तीवासी धेरै समस्यामा परेका रहेछन् । बस्ती नै रानोविनाको माहुरी जस्तो भएको रहेछ । सबै जनाबाट रमा भएको भए समस्या समाधान हुन्थ्यो भन्ने सुनिन्थ्यो ।
बस्तीकै सुशीला र मदन वादी कुष्ठ राेग प्रभावित व्यक्तिहरू हुनुहुन्छ । उहाँहरू दुवैले नियमित औषधी सेवन गर्नुपर्छ । रमाकै पहलमा बस्ने घरको व्यवस्था भएको बताउने सुशीलाले निःशुल्क उपचार हुने भए पनि नेपालगन्जसम्म पुग्नलाई गाडी भाडा नभएपछि उपचार गर्न जान नसकेको सुनाउनुभयो । उहाँले दुखेसो पोख्दै भन्नुभयो, “रमा आन्टि भएको भए उहाँले कतै न कतैबाट केही जोहो गर्नुहुन्थ्यो । घरमा चामल सकिएको छ । बस्तीकाले दिएर छाक टरेको छ ।”
यो एउटा उदाहरण हो । बल्चौर वादी बस्तीमा केही समस्या पर्यो भने बस्तीकै अगुवा सबैभन्दा पहिला रमाकोमा पुग्दा रहेछन् । मैले त्यतिबेला उहाँलाई नभेटिकनै फर्किनुपरेको थियो । बस्ती पुगेर फर्केको एक महिनापछि रमासँग कुरा गर्ने अवसर जुर्यो । जीवनमा अनेक उतारचढाव भए पनि ५२ वर्षीया रमाले बस्तीको समस्यालाई आफ्नै समस्या सम्झेर रातदिन नभनी निःस्वार्थ भावले काम गरिरहेको सुनाउनुभयो ।
बाल्यकाल र बसाइँसराइ
रमाको जन्मथलो जुम्ला जिल्लाको नाग्मा हो । उजेरी वादी र ज्ञाना वादीको कान्छो सन्तानका रूपमा २०२८ साल साउन १० गते उहाँको जन्म भएको रहेछ । उहाँका दुई दिदी र दुई दाइ रहेछन् । उहाँका अनुसार, परिवारको बसोबासको स्थायी थलो थिएन । गानाबजाना गरेर प्राप्त थोरै आर्जनबाट परिवारको गुजारा जेनतेन चल्दथ्यो । उहाँ बालखै छँदा उहाँको परिवार जाजरकोट जिल्लामा बसाइँ सरेर गएको रहेछ । जाजरकोट बस्दा नै कक्षा ५ सम्म पढ्न पाएको पनि उहाँले बताउनुभयोे ।
रमाका अनुसार, विभिन्न ठाउँमा बसाइँ सर्ने क्रममा उहाँको परिवार २०३८ सालमा तराई झरेको थियो । विगत स्मरण गर्दै उहाँले भन्नुभयो, “गाउँ गाउँ माग्दै हिँड्ने क्रममा आमा भिरको बाटो हिँड्दा लडेर चोट लाग्यो । त्यसपछि बुबाले हामी सबैलाई लिएर महेन्द्रनगरको दोधारामा बसाइँ सार्नुभयोे ।”
“बस्न र खानको ठेगान थिएन । कहिले दाउरा बेच्थेँ, कहिले गिट्टी कुट्थेँ, कहिले होटलमा भाँडा माच्थेँ । कति दुःख गरेँ मैले ! विगत सम्झँदा कहाली लाग्छ ।” – रमा वादी
बाल्यकालमा बिताएका क्षणहरू सम्झँदै रमा भन्नुुहुन्छ, “बुवाले मादल, सारङ्गी, सुल्फा बनाउनुहुन्थ्यो । गाउँगाउँमा गीत गाउँदै खर्चपानी उठाउने, बनाएका चिज बेच्ने, हामी पनि सँगसँगै जाने गर्थेउँ ।” उहाँको बुबाले गाउँमा नगएका समयमा महाकालीमा माछा मारेर समेत परिवारको गर्जो टार्ने गर्नुहुन्थ्यो । २०४० सालमा महाकाली नदीमा डुबेर रमाका बुबाको निधन भयो । बुबाको निधनले परिवारमा समस्याहरू थपिए ।
घरको मुखिया गुमेको केही समयपछि २०४० सालमै रमाको परिवारले महेन्द्रनगरबाट कैलालीको कटाँसमा बसाइँ सर्यो । विगत सम्झँदै रमा भन्नुहुन्छ, “बसोबासको ठेगान नभएपछि त्यही त हो ! कहिले कता, कहिले कता । लत्ताकपडा, पकाउने भाँडाकुडा, जहान केटाकेटी बोक्यो, जता ओत लाग्ने ठाउँ भेटिन्छ तेहीँ बस्यो ।”
चौध वर्षमै बिहे भए पनि …
गुजारा गर्नै समस्या भएपछि जेठो दाइले १४ वर्षकी रमाको २०४२ सालमा बिवाह गरिदिनुभयो । जेठो दाइमा सानै उमेरदेखि जाँडरक्सी खाने कुलत थियोे । परिवारको बोझ कम गर्न दाइले जाँडको तालमा जाजरकोटका विवाहित पुरुषसँग आफ्नो बिवाह गरिदिएको बुझाइ रमाको छ । उहाँले भन्नुभयो, “पहिला थाहा भएन । विवाह भएपछि सौता छ भन्ने थाहा भयो । जाजरकोट भएकाले पनि थाहा हुने कुरो भएन । पछि थाहा पाउँदा छोरी जन्मिसकेकी थिई । श्रीमान्काे बानी पनि राम्रो थिएन । रक्सी खाने, कुटपिट गर्ने । म घरमै गइनँ, श्रीमान्लाई छोड्दिएँ ।”
रमाको परिवारको बसाइँसराइ जारी नै रह्यो । माइतीकै आड भरोसामा बसेकी रमा माइती परिवारसँगै २०६४ सालमा कैलालीको लम्कीचुहा नगरपालिका ३ बल्चौरमा बसाइँ सर्नुभयो । २०५८ सालमा भाउजू, २०६६ सालमा जेठो दाजु, २०६७ सालमा आमा र २०६८ सालमा कान्छो दाजुको निधनले रमालाई एकपछि अर्को पारिवारिक बज्रपात पर्दै गयो । रमा भक्कानिदै भन्नुहुन्छ, “भाउजू गर्भवती हुनुहुन्थ्यो । सङ्कटकालको समयमा भाउजूको छोरो जन्मँदा साल अड्केर मृत्यु भयो । जेठो दाइको किड्नी फेल भएर मृत्यु भयो । कान्छो दाइको व्लड प्रेसरले मृत्यु भयो । सबैतिरको बज्रपात बेहोर्न म बाँचेकी रहेछु ।”
श्रीमान्लाई पहिले नै छोडेर माइतमा बसेकी रमालाई एकपछि अर्को गर्दै सबै माइतीले शरीर छोडेर गएपछि आफ्नी छोरी र नावालक भदै हुर्काउन निकै कष्ट पर्यो । उहाँ भन्नुहुन्छ, “बस्न र खानको ठेगान थिएन । कहिले दाउरा बेच्थेँ, कहिले गिट्टी कुट्थेँ, कहिले होटलमा भाँडा माच्थेँ । कति दुःख गरेँ मैले ! विगत सम्झँदा कहाली लाग्छ ।”
छुवाछुत र विभेदको पीडा बिसाउन राजनीतिमा प्रवेश
गरिबी, उत्पीडनको नमिठो अनुभव सँगालेकी रमाको मानसपटलमा वादी भएकै कारण बाल्यकालमा गरिएको छुवाछुत र विभेदको व्यवहार अहिले पनि ताजै छ । धारा छोएको भन्दै खाएको पिटाइ, स्कुलमा खाजा छोएको भन्दै साथीहरूले गरेको दुर्व्यवहार र पिटाइका क्षणहरू सम्झँदा उहाँलाई वादी भएकै कारण समाजले दिएको सजाय लाग्छ । बुबाआमासँगै ठाउँ ठाउँमा बसाइँ सर्दा आफूले भोगेका जस्ता तिता अनुभव आफ्ना सन्तानले भोग्न नपरोस् भन्ने उहाँलाई लाग्ने गर्दथ्यो । उहाँ सम्भवतः वादी समुदायमाथि गरिने व्यवहारमा परिवर्तन ल्याउन उचित समयको पर्खाइमा हुनुहुन्थ्यो ।
समय क्रमसँगै देशको राज्य व्यवस्था परिवर्तनका लागि भएका विभिन्न आन्दोलनमा रमा जस्तै उत्पीडनमा परेका, पछाडि पारिएका वर्ग, समुदाय जागरुक हुँदै अधिकारको लडाइँमा होमिँदै थिए । यसै क्रममा रमा २०५९ सालमा दलित महिला संघ (फेडो) को सदस्य हुनुभयो । उहाँले रूपान्तरणका लागि क्रान्ति आवश्यक छ भन्ने बुझ्नुभयो र वादी समुदायको अधिकारका लागि लड्ने अठोटका साथ राजनीतिमा लाग्नुभयो ।
सशस्त्र द्वन्द्व उत्कर्षमा पुगेको बेला २०५९ सालमा रमा नेकपा माओवादी पार्टीमा लाग्नुभयो । त्यपछि समाजमा हुनेगरेका शोषण, जातीय, वर्गीय विभेदका विरुद्धमा वादी समुदायका अन्य महिलाहरूलाई समेत आफूले जागरुक बनाउन लागेको पनि उहाँले सुनाउनुभयो ।
रमाको अनुभवमा मानिसलाई व्यवहारले परिपक्व बनाउँछ । “कार्यक्रम, अभियानमा जाँदाजाँदै, बोल्दाबोल्दै परिपक्व, सक्षम बनाउँदो रहेछ । अन्यायका विरुद्ध बोल्न सिकेँ । आफ्नो समुदायको अधिकारका लागि सडक, सदनसम्म सुन्ने गरी आफ्ना कुरा राख्न सिकेँ,” उहाँँले भन्नुभयो ।
रमाका अनुसार, वादी समुदायमा पनि दुई किसिमको समस्या थियो । पहाड र तराईका केही भागमा बस्ने वादीहरू विगतदेखि उत्पीडन र विभेदपूर्ण जीवन बिताउन बाध्य थिए । त्यसमाथि तराईका केही क्षेत्रमा वादी महिलाहरूलाई यौन व्यवसायसँग जोडेर बदनाम गर्ने, शोषण गर्ने कार्य भइरहेको थियो । उत्पीडन र शोषणको पनि एउटा सीमा हुन्छ । सीमाको हद नाघेपछि वादी महिलाहरूले २०६४ सालमा आन्दोलन गरे । त्यो आन्दोलन ४८ दिनसम्म चल्यो । सोही आन्दोलनको अग्रमोर्चामा रहेकाहरूमध्ये एक हुनुहुन्थ्यो रमा ।
वादीहरूको ऐतिहासिक आन्दोलन
रमा २०६४ सालको आन्दोलनको स्मरण गर्दै भन्नुहुन्छ, “२३ जिल्लाबाट काठमाडौँमा भेला भएको वादी समुदायले गरेको त्यो आन्दोलन ऐतिहासिक आन्दोलन हो । पानी पनि नखाई, भोकभोकै सिंहदरबारमा अर्धनग्न भएर हामी महिलाले पुलिसको डन्डा र बुटको समेत पर्वाह नगरी आन्दोलन गरेउँ, जुन आन्दोलनले हाम्रो अधिकारलाई स्थापित गर्न ठुलो सहयोग गर्यो ।”
वादी समुदायको अधिकारका लागि वादी महिला अग्रसर भएर गरेको आन्दोलन सफल भएको रमाको अनुभव छ । आन्दोलनमा वादी समुदायका पुरुष र दलित समुदायका अगुवाहरूको समेत सहयोग रहेको बताउँदै उहाँले आन्दोलनमा साथ सहयोग गर्ने विनोद पहाडी, हरि श्रीपाइली, महेश विश्वकर्मा, अर्जुन वादी लगायत दलित अगुवालाई सम्झनु पनि भयो ।
वि.सं. २०६४ को आन्दोलन निष्कर्ष दिने आन्दोलन भएको बताउने रमाले अहिले राज्यले समावेशी कोटामा वादी समुदायलाई समेट्नेदेखि बजेट छुट्ट्याउँदा समेत वादी समुदायको लागि लक्षित वर्ग अन्तर्गत छुट्ट्याउने गरेको बताउनुभयो । स्थानीयदेखि प्रदेश र सङ्घ सरकारको बजेटमा वादी समुदायलाई समेटियो वा समेटिएन भन्ने कुरामा उहाँको ध्यान जान्छ । स्थानीयदेखि केन्द्रीयसम्मका नेताको अगाडि पुगेर बोल्ने, आफ्ना कुरा राख्ने क्षमता उहाँसँग छ । केही समस्या लिएर ‘म रमा वादी’ भन्दै जाँदा नेतादेखि सरकारमा भएका मानिसहरूले आफूलाई इज्जतसाथ व्यवहार गर्ने गरेको उहाँको अनुभव छ ।
सिंहदरबार आन्दोलनपछिको जीवन सम्झँदै रमा भन्नुहुन्छ, “पहिलाका जस्ता दुःख छैनन् । अब वादी समुदायलाई घरबासको व्यवस्था सरकारले गर्देको छ । सबै ठाउँमा नभए होला । बिस्तारै सबैले सुविधा पाउँछन् । सिपमूलक तालिमको व्यवस्था गरेको हुन्छ । वादी समुदायका बालबालिकाले छात्रवृत्तिमा अध्ययन गर्न पाएका छन् ।”
बाध्यता र विवशतामा परेका वादी समुदाय वर्षौंसम्म अन्याय अत्याचार सहेर चुप बसिरह्यो । पछिल्लो समय पहिलाको जस्तो रहेन । आन्दोलनले धेरै कुरा सिकायो । अधिकार मागेर नपाए खोसेर लिनुपर्छ भन्ने धेरैले बुझिसके ।
रमाकै पहलमा बल्चौर वादी बस्तीमा अन्तर्राष्ट्रिय संस्था लाइट हाउस फाउन्डेसनको सहयोगमा पनि केही घर बन्दै छ । बस्तीमा बन्न बाँकी १२ वटा घर बनाउन सोही संस्थाको कामले लामो समय काठमाडौँ बस्नुपरेको उहाँले बताउनुभयो । उहाँ ‘रासन, झुल, कपडाको व्यवस्था गर्थिस्, तँ नहुँदा समस्या भयो’ भन्दै बस्तीका मानिस गुनासो पोख्न पुगेको बताउनुहुन्छ । उहाँका अनुसार, अहिले बस्तीका सबै बालबालिका विद्यालय जान्छन् । उहाँकै पहलमा बस्तीका ६५ बालबालिकालाई छात्रवृत्तिमा पढाउन संस्थाले काठमाडौँ र पोखरा लगेको छ ।
हिजोआज रमाको दिन समाजसेवामा नै बित्ने गरेको छ । २०७० सालमा दलित आयोगको सदस्य भएकी उहाँले सबै वादी समुदायको समस्या समाधान भइनसकेको बताउँदै समस्यामा परेको वादी समुदायलाई अधिकार दिलाउन आफू रातदिन लागिपरेको बताउनुभयो । राष्ट्रिय वादी सञ्जालको सुदूरपश्चिम प्रदेश संयोजक समेत रहेकी उहाँले जुन वादी बस्तीमा समस्या आउँछ, त्यहाँ समाधानका लागि आफू अग्रसर रहेको सुनाउनुभयो ।
रमाको बुझाइमा वादी समुदायलाई राजा महाराजाका पालामा कामको बाँडफाँट गर्ने क्रममा मनोरञ्जन दिने, मनोरञ्जनका साधन बनाउनेको रूपमा छुट्ट्याएको जात हो । समयको विकासक्रमसँगै वादीका चेलीबेटीमाथि कुदृष्टि लगाउने, यौन शोषण गर्ने गर्न थालियो ।
बाध्यता र विवशतामा परेका वादी समुदाय वर्षौं अन्याय अत्याचार सहेर चुप बसिरह्यो । पछिल्लो समय पहिलाको जस्तो रहेन । आन्दोलनले धेरै कुरा सिकायो । अधिकार मागेर नपाए खोसेर लिनुपर्छ भन्ने धेरैले बुझिसके । त्यसैले आफ्नो अधिकारका लागि आफैँ अग्रसर हुनुपर्ने अनुभव रमासँग छ । रमाको बस्तीमा अहिले बाटोघाटो, बिजुली, पानी, लालपुर्जा सहितको घरबासको सुविधा छ । रमा भन्नुहुन्छ, “घरबासको ठेगाना नभएका हामीले लालपुर्जा सहितको घरबास पाएका छौँ । सबैभन्दा ठुलो कुरो, समाजमा इज्जत पाएका छौँ ।”
वादी समुदायको पुर्ख्यौली पेसाबाट मात्र वर्तमान अवस्थामा जीवन निर्वाह गर्न नसकिने भएको छ । यसैले अहिले वादी समुदायका युवा रोजगारीका लागि भारत लगायत तेस्रो मुलुक जाने गरेका छन् भने महिलाहरूले सिप सिकेर व्यापार व्यवसाय गर्न थालेका छन् ।
रमालाई नजिकबाट चिनेका र बुझेका वादी समुदायका अगुवा नन्दराम वादीले ‘रमाले वादी समुदायको हकअधिकारका लागि राम्रो काम गर्दै आएको’ बताउनुभयो । उहाँले भन्नुभयो “हामी एउटै बस्तीमा छौँ । उहाँ र हाम्रो पहलमा १०३ वटा घर वादी समुदायका लागि सरकारले घर बनाइदिएको छ । रमाको पहलमा संस्थाको सहयोगमा १२ वटा घर बन्ने क्रममा छन् ।”
सन्धान, प्रकाशन मिति : २०८० मंसिर २३ गते, शनिवार
याे पनि पढ्नुहाेला
- वादी महिलाको पहिचान र अधिकार आन्दोलन
- “यो फोटो मेरो र वादी समुदायकै लागि लडाइँको इतिहास हो ।”-उमा वादी
- आफ्नै बलबुतामा पुर्ख्यौली पेसा गर्ने छोरी
- परिवर्तनका लागि सचेत र सक्रिय दलित महिला
- “यो तस्विर वादी महिलाको आन्दोलनको ‘प्रतीक’ हो ।” -सागर श्रेष्ठ
- मादलकै भरमा कल्मी परिवार
