रजोनिवृत्ति : व्यवस्थापनका व्यावहारिक उपाय

प्रजननयोग्य उमेरको पछिल्लो खण्डमा डिम्बाशयले एस्ट्रोजन (Estrogen) हर्मोन उत्पादन गर्न बन्द गर्दा महिनावारीको प्रक्रिया रोकिन थाल्छ । महिनावारी बन्द वा रजोनिवृत्त भएपछि महिलाहरूले प्राकृतिक रूपमा गर्भधारण गर्दैनन् । एस्ट्रोजन हर्मोनले महिलाको प्रजनन अङ्गको विकासमा महत्त्व राख्छ । यसैले यसलाई ‘महिला हर्मोन’ पनि भनिन्छ । शरीरमा यो हर्मोन उत्पादन हुन छाडेपछि महिलाले आफूमा शारीरिक र मानसिक परिवर्तन अनुभव गर्छन् । यो एक सामान्य प्राकृतिक प्रक्रिया हो । ढिलो वा चाँडो सबै महिलाले यस प्रक्रियाका क्रममा उत्पन्न हुने शारीरिक र मानसिक परिवर्तनहरूबाट गुज्रिनुपर्छ । त्यसकारण यसलाई कसरी सहज र सकारात्मक तरिकाले व्यवस्थापन गर्ने भन्ने जानकारी राख्नु जरुरी छ ।

नेपाली महिलाहरू सामान्यतः ४७–४८ वर्षको उमेरमा रजोनिवृत्त हुन्छन् । ५५ वर्ष पुग्नुअघिसम्म महिनावारी हुनुलाई सामान्य मानिन्छ । स्वस्थ महिलालाई रजोनिवृत्त हुँदा खासै केही समस्या नपरे पनि कतिपय महिलामा केही समस्या देखा पर्न सक्छ । रजोनिवृत्ति अगावै कसैकसैलाई पूर्व रजोनिवृत्ति (pre–menopause) का लक्षण देखिन थाल्छन् । यस अवस्थामा महिनावारीमा अनियमितता हुने, धेरै पसिना आउने, शरीर तातो हुने आदि केही लक्षण देखा पर्छन् । यस अवस्थामा केही महिलालाई हड्डी खिइने हुन सक्छ भने केहीलाई मुटुरोगको जोखिम बढ्ने हुन सक्छ । यी र यस्ता अन्य लक्षणहरू देखा पर्ने वा नपर्ने कुरा प्रत्येक महिलाको स्वास्थ्य स्थिति र रोग प्रतिरोधात्मक क्षमतामा निर्भर हुन्छ ।

इन्टरनेशनल मेनोपज सोसाइटी (International Monopause Society) ले मध्य उमेरका महिलामाथि गरेको अध्ययनबाट पनि केही महिलालाई रजोनिवृत्तिको बेलामा राति खलखली पसिना आउने, निद्रा नलाग्ने, मुटु ढुकढुक गर्ने, टाउको दुख्ने, यौनेच्छामा कमी हुने, यौनाङ्गमा सुख्खापन हुने, चिलाउने, पिसाब रोक्न कठिनाइ हुने आदि लक्षण देखिएको पाइएको छ । पिसाब नलीमा सङ्क्रमण हुने, एकाग्रता कम हुने, बिर्सने, थकाइ लाग्ने, मुड परिवर्तन हुने, डिप्रेसन हुने आदि यस अवस्थाका प्रमुख लक्षण हुन् । उक्त अध्ययन प्रतिवेदनमा उल्लिखित रजोनिवृत्तिका लक्षणबाट हुने केही स्वास्थ्य जोखिमहरूमा मुटुरोग र मधुमेह पर्दछन् । यसैले उच्च रक्तचाप, खराब बोसो, मधुमेह, मद्यपान, धूमपान, अस्वस्थकर आहार, शारीरिक निष्क्रियता आदिमा सतर्क हुनुपर्ने पनि जनाइएको छ । यस्तै लक्षणहरूको अनुसन्धान गर्ने क्रममा नेपाली भाषामा तयार गरिएको ‘मेनोपोज रेटिङ स्केल’ नामको अनुसन्धान नेपाल स्वास्थ्य अनुसन्धान परिषद्को जर्नलमा सन् २०१९ मा प्रकाशित छ । यसमा शरीर रन्कने, पसिना आउने, यौनाङ्गको सुक्खापन र हाड–मासु दुख्ने समस्या धेरैमा देखिएको उल्लेख छ ।

पाटन स्वास्थ्य विज्ञान प्रतिष्ठानको २०२० अप्रिलको एक प्रतिवेदन अनुसार १६० जनामा गरिएको एक अध्ययनबाट ८१.२ प्रतिशत अर्थात् १३० जनामा रजोनिवृत्तिसम्बन्धी लक्षणबारे चेतनाको कमी भएको देखियो । त्यसैगरी ४९.३ प्रतिशत अर्थात् ९५ जनाको दैनिकीमा असर परेको, ५८.८ प्रतिशत अर्थात् ९४ जनाको काममा बाधा भएको तथा ४३.२ प्रतिशत अर्थात् ६८ जनाको सामाजिक क्रियाकलापमा अड्चन भएको देखियो । रजोनिवृत्तिका लक्षण र व्यवस्थापनमा शैक्षणिक, वैवाहिक र व्यावसायिक जीवनको स्तरसँग प्रत्यक्ष सम्बन्ध रहेको देखियो । समग्रमा दुई तिहाइभन्दा बढी महिलामा यसबारे चेतनाको अभाव भएको पाइयो ।

त्यसैगरी नेपाल चिकित्सक संघको सन् २०१७ को एक प्रकाशन अनुसार ४० देखि ६० वर्ष उमेर समूहका २,००० महिलामा गरिएको एक अध्ययनले महिलाको रजोनिवृत्तिको सरदर उमेर ४८.७ देखायो । तीमध्ये ५९.२१ प्रतिशत (१,१८३ जना) रजोनिवृत्तिको प्रक्रियामा भएका स्वास्थ्य समस्याबारे अनभिज्ञ थिए । उनीहरूको अनुभवको आधारमा अत्यधिक रक्तस्राव (१७.६५%), पसिना आउने (१५.७५%), शरीर तातिने (१४.९५%), हाडजोर्नी र मांसपेशीको दुखाइ (१४.२५%) आदि लक्षण पाइएको थियो । तीमध्ये २९.३९ प्रतिशत महिलाले मात्र चिकित्सकको सल्लाह लिएका थिए । करिब ४६.३ प्रतिशतले रजोनिवृत्तिलाई जीवनको एक अपरिहार्य प्रक्रिया भनेर स्विकारेको देखिन्छ ।

यस विषयमा लेखनको क्रममा लेखककै सहजीकरणबाट १०–१२ जनाको समूह गरी तीन वटा विषय केन्द्रित छलफल (Focused Group Discussion) सम्पन्न भयो । ४० देखि ५५ वर्ष उमेर समूहका ग्रामीण र सहरी क्षेत्रका कामकाजी गृहिणीलाई समावेश गरी समूहमा छलफल गरिएको थियो । यस विषयमा रजोनिवृत्तिका लक्षणको ज्ञानको कमी, यसको व्यवस्थापन गर्ने उपायबारे अलमल र यस अवधिमा जीवनशैली एवं आहारमा समायोजन गर्नुपर्नेबारे जानकारीको अभाव देखियो ।

समष्टिमा उमेरको खुड्किलो चढ्ने यस क्रमलाई मनोरम र आकर्षक (Graceful Transition) बनाउने तयारीको कमी पाइयो । छलफलको क्रममा आफ्नो भोगाइ, आफ्नो शरीरमा उमेरको साथसाथै आएका परिवर्तनबारे अनुभव आदानप्रदान भयो । सो अनुसार छाला सुख्खा हुने र चिलाउने, कपाल रुखो हुने र झर्ने, पैताला पोल्ने वा औँला झमझमाउने, हड्डी वा मांसपेशी दुख्ने, शरीरमा लचकता कम भएको महसुस हुने, काममा रुचि र जाँगर कम हुने, बेमौसममै पसिना आउने, अनुहार तातो हुने, कहिले जाडो त कहिले गर्मी हुने, निद्रा नलाग्ने, मन दुःखी हुने, झ्याउ लाग्ने आदि लक्षण पनि कसैकसैलाई भएको पाइयो ।

यस अवस्थामा हड्डी कमजोर हुन्छ भन्ने सुनेर चिकित्सकको सल्लाहविना नै क्याल्सियम चक्की किनेर खाने गरेको उदाहरण पनि देखियो । तर, धेरै महिलालाई क्याल्सियम पाइने खानेकुराहरूको बारेमा ज्ञान चाहिँ कम देखियो । यस अवस्थामा मानसिक परिवर्तनबारे परिवारमा बुझाइको कमीले गर्दा पारिवारिक एवं व्यावसायिक काममा सन्तुलन गर्न कठिनाइ हुने गरेको, पारिवारिक अनमेल वा खटपट बढ्ने गरेको र यस्ता कारणले महिलाहरूले आफ्ना भावना पनि व्यक्त नगरी मानसिक तनावमा रहने गरेको पाइयो ।

व्यवस्थापनका व्यावहारिक उपाय

पोषणमा ध्यान दिने

सारांशमा भन्दा ‘आफ्नो शरीर आफैँ चिनौँ’ (know your body) भन्ने अवधारणाअनुरूप के कस्ता खानपान, वातावरण वा शारीरिक क्रियाकलाप गर्दा आफूलाई आनन्द र सन्तुष्टि प्राप्त हुन्छ वा स्वास्थ्यमा सकारात्मक सुधार आएको महसुस भएको छ, सोही अनुसारको स्वव्यवस्थापन पद्धति अपनाउनुपर्दछ । जीवनशैली वा खानपिनमा परिवर्तन भन्दै आफ्नो दैनिकी उलटपुलट गर्नु आवश्यक छैन । विभिन्न ठाउँबाट ज्ञान सिकेर आफूलाई व्यवस्थित गर्दै दैनिक खानपान र गरिरहेको कामलाई सामान्य परिवर्तन गर्ने वा सानो थपघट गर्ने मात्र हो । ऋतु परिवर्तनका साथै मानव शरीरको वात, पित्त र कफ प्रकृतिमा प्रभाव हुने भएको हुनाले सोही अनुसार आफ्नो शरीरलाई चिन्ने र ऋतु अनुसार खानामा परिवर्तन गर्दा शरीरमा आवश्यक पोषण तत्त्वको पूर्ति हुन्छ । सोही अनुसार आहार र जीवनशैलीमा समायोजन गर्नु उपयुक्त हुन्छ ।

नोट : शारदा ज्ञवाली र डा. अरुणा उप्रेतीद्वारा लिखित ‘नेपाली भान्सा र महिला स्वास्थ्य’ पुस्तक मकालु प्रकाशन गृहबाट २०७९ वैशाखमा प्रकाशन भएको हो । यस पुस्तकमा ‘रजोनिवृत्ति’ शीर्षकमा प्रकाशित सामग्रीलाई सन्धानले सामान्य सम्पादनसहित ‘रजोनिवृत्ति : व्यवस्थापनका व्यावहारिक उपाय’ शीर्षकमा साभार प्रकाशन गरेको छ ।

सन्धान प्रकाशन मिति : २०७९ चैत्र ४ गते, शनिवार

Tagged , , , , ,